Эсперанта/Словаўтварэньне
Словаўтварэньне — важная частка граматыкі любой мовы. У эспэранта словаўтварэньне грае надзвычай важную ролю. Каб зрабіць вывучэньне і ўжываньне мовы больш лёгкім, сьпіс базавых слоў у эспэранта — вельмі невялікі (у першай апублікаванай вэрсіі было ўсяго каля 900 слоў). Але просты і багаты мэханізм словаўтварэньня дае амаль неабмежаваныя магчымасьці стварэньня новых слоў. Словаўтварэньне ў эспэранта адбываецца:
- шляхам пераходу слова ў іншыя часьціны мовы;
- словаскладаньнем;
- пры дапамозе прыставак і суфіксаў.
Зьмена канчатку[правіць]
Зьмяняючы канчатак слова атрымліваем новае слова — іншую часьціну мовы:
- praktiko — практыка
- praktika — практычны
- praktike — практычна
- praktiki — практыкаваць
Не заўжды гэта магчыма, не для кожнага слова можна ўтварыць усе магчымамыя часьціны мовы. Напрыклад, libri — дзеяслоў ад слова «кніга», магчымыя значэньні: быць кнігаю, працаваць пры дапамозе кнігі. Тут трэба карыстацца здаровым глуздам.
Словаскладаньне[правіць]
Складанае слова мае дзьве часткі: галоўны элемэнт, які дае агульны сэнс слову, і ўдакладняючая частка. Напрыклад, з асноўным элемэнтам ŝip (карабель) можна ўтварыць наступныя камбінацыі:
- vapor|ŝipo — карабель, які рухаецца ад пару, параход;
- balen|ŝipo — карабель, які палюе на кітоў, кітабоец;
- tren|ŝipo — карабель, які цягне іншыя караблі ці баржы, буксір;
- aer|ŝipo — карабель, які рухаецца ў паветры, паветраны карабель.
Удакладняючы і галоўны элемэнты ў сваю чаргу могуць быць складанымі словамі:
- submarŝipo — падводны карабель, субмарына;
- ŝarĝvaporŝipo — грузавы параход.
Магчыма складаць камбінацыі з розных частак мовы:
- dik|fingro — вялікі палец (тоўсты палец);
- skrib|tablo — пісьмовы стол (стол каб пісаць);
- pied|iri — ісьці пешшу;
- hel|ruĝa — ружовы.
Важнай асаблівасьцю эспэранта зьяўляецца магчымасьць ствараць камбінацыі ня толькі з каранёў, але і з афіксаў, службовых слоў, лічэбнікаў і г. д.
- jes (так): kapjeso — ківок галавой (у знак згоды), падтакваньне;
- mil (тысяча): jarmilo — тысяча гадоў, тысячагодзьдзе;
- per (пры дапамозе): peri — пасярэднічаць;
- sen (без), penso (думка): senpense — бяздумна.
Пры дапамозе афіксаў[правіць]
Невялікая частка каранёў эспэранта называецца афіксы. Афіксы ўжываюцца пры словаўтварэньні. Тыя, якія ідуць перад корнем, называюцца прэфіксы ці прыстаўкі. Тыя, якія стаяць пасьля кораня, называюцца постфіксы ці суфіксы. Пералік прыставак і суфіксаў, разам зь іх тлумачэньнямі і прыкладамі ўжываньня зьмешчаны на асобных старонках:
Эспэранта — аглютынатыўная мова, то бок пры словаўтварэньні складаныя словы ўтвараюцца склейваньнем каранёў, пры гэтым самі карані не зьмяняюцца. Але існуе два суфіксы, пры ўжываньні якіх частка корня адразаецца. Гэта суфіксы -ĉj- і -nj-, якія ўтвараюць памяньшальную форму для мужчынскіх і жаночых слоў, імён.
- Petro — Пётар: Pecĵo — Пецька;
- patro — тата: paĉjo — татка;
- patrino — маці: panjo — мамка;
- Mario — Марыя: Manjo — Маня.
Гэта вельмі рэдка ўжывальныя суфіксы.
З-за вельмі частага і актыўнага ўжываньня словаскладаньня і афіксаў, часам сустракаюцца словы, якія выглядаюць, нібыта ўтвораныя пры дапамозе суфіксаў або якія магчыма неадназначна падзяліць на складнікі.
- kolego — калега: kol|ego — вялікая шыя;
- vojaĝo — падарожжа: voj|aĝo — узрост шляху;
- lam|plumo — кульгавае пяро: lamp|lumo — сьвятло лямпы.
Звычайна сапраўдны сэнс зразумелы з кантэкста і рэдка магчыма памыліцца. Такія неадназначнасьці служаць добрым матар'ялам для слоўных гульняў, жартаў. Але часам яны ўскладняюць жыцьцё тым, хто пачынае вывучаць мову.