Эсперанта/Суфіксы

З пляцоўкі Вікікнігі

Суфіксы ў эспэранта служаць пашырэньню слоўніка, дазваляючы з адносна невялікай колькасьці слоў стварыць шмат новых.

[правіць]

Суфікс -aĉ- паказвае дрэнную якасьць, зьняважлівыя ці пагардлівыя адносіны.

domo — дом; domaĉo — халупа;
ĉevalo — конь; ĉevalaĉo кляча;
aĉaĵo — брыдота.

[правіць]

Суфікс -ad- паказвае паўторнасьць, працягласьць дзеяньня, а таксама ўтварае назвы дзеяньняў ад назоўных слоў.

viziti — наведаць; vizitadi — наведваць (неаднаразова);
pafo — стрэл; pafado — страляніна, стральба;
lerni — вучыць; lernado — вучоба;
broso — шчотка; brosado — дзеяньне чысьціць шчоткай;
ade — працягла, доўга.

[правіць]

Суфікс -aĵ-нешта канкрэтнае, абазначае рэч ці прадмэт, які мае ўласьцівасьці, якасьці або зроблены з матар'ялу, згаданага ў корані слова.

dolĉa — салодкі; dolĉaĵo — прысмак, ласунак;
nova — новы; novaĵo — навіна;
fino — канец; finaĵo — канчатак;
trinki — піць; trinkaĵo — напой;
konstruo — будова, будаваньне (дзеяньне); konstruaĵo — пабудова, будынак;
araneo — павук; araneaĵo — павуціньне;
ŝafo — баран; ŝafaĵo — бараніна;
aĵo — рэч, прадмет.

an[правіць]

Суфікс -an- абазначае чальца нейкага калектыву, жыхара мясцовасьці, пасьлядоўніка ці прыхільніка.

ŝipo — карабель; ŝipano — чалавек, які працуе на караблі:
familio — сям'я; familiano — сямейнік;
Eŭropo — Эўропа; eŭropano — эўрапеец;
urbo — горад; urbano — гаражанін;
Kristo — Хрыстос; kristano — хрысьціянін;
ano — чалец.

ar[правіць]

Суфікс -ar- паказвае сукупнасьць аднародных прадметаў.

vorto — слова; vortaro — слоўнік;
arbo — дрэва; arbaro — лес;
tendo — намёт; tendaro — летнік, намётавы лягер;
regi — кіраваць; registaro — урад (сукупнасьць урадоўцаў);
besto — жывёла; bestaro — статак, зграя;
aro — мноства, група, сукупнасьць.

ĉj[правіць]

Суфікс -ĉj- выкарыстоўваецца для ўтварэньня памяншальных мужчынскіх імёнаў. Пры гэтым магчымае адкіданьне некалькіх літар на канцы корня.

Petro — Пётар — Pecĵo — Пеценька
patro — тата — paĉjo — татачка

ebl[правіць]

Суфікс -ebl- абазначае магчымасьць ці прыдатнасьць. (Гл. -end-, -ind-).

manĝi — есьці; manĝebla — ядомы, прыдатны для ежы;
legi — чытаць; legebla — чытэльны;
kompreni — разумець; kompreneble — зразумела;
ebla — магчымы;
ebligi — умагчыміць.

ec[правіць]

Суфікс -ec- паказвае на абстрактны стан, якасьць ці ўласьцівасьць.

bela — прыгожы; beleco — прыгажосьць;
juna — малады; juneco — маладосьць;
amiko — сябра; amikeco — сяброўства;
unu — адзін; unueco — адзінства;
alto — вышыня (фізычны велічыня); alteco — высокасьць (якасьць);
eco — уласьцівасьць, якасьць.

eg[правіць]

Суфікс -eg- абазначае больш вялікую ступень, велічыню, уласьцівасьць. (Гл. -et-).

domo — дом; domego — даміна;
vento — вецер; ventego — бура;
granda — вялікі; grandega — агромністы;
rigi — сьмяяцца; ridegi — рагатаць;
ega — велізарны, гіганцкі.

ej[правіць]

Суфікс -ej- паказвае на месца з пэўнай уласьцівасьцю ці прызначэньнем. (Гл. -ing-, -uj-).

lerni — вучыцца; lernejo — школа;
herbo — трава; herbejo — луг;
ĉevalo — конь; ĉevalejo — канюшня, стайня;
libera — вольны; malliberejo — вязьніца;
ejo — памяшканьне.

em[правіць]

Суфікс -em- паказвае на схільнасьць ці звычку.

babili — балбатаць; babilema — балбатлівы;
postuli — патрабаваць; postulema — патрабавальны;
inventi — вынаходзіць; inventema — вынаходлівы;
gasto — госьць; gastema — гасьцінны;
la sama sekso — той жа пол; samseksema — гомасэксуальны;
emo — схільнасьць, прыхільнасьць, цяга.

end[правіць]

Суфікс -end- абазначае неабходнасьць, абавязковасьць чаго-небудзь, тое што павінна быць зроблена. (Гл. -ebl-, -ind-).

pagi — плаціць; pagenda — такі, які павінны быць аплочаны;
legi — чытаць; legenda — такі, які павінны быць прачытаны;
enda — абавязковы.

er[правіць]

Суфікс -er- абазначае дробную састаўную часьцінку чагосьці.

sablo — пясок; sablero — пясчынка;
polvo — пыл; polvero — пылінка;
pluvo — дождж; pluvero — кропля дажджу;
mono — грошы; monero — манэта;
ero — часьцінка.

estr[правіць]

Суфікс -estr- — начальнік, кіраўнік. (Гл. ĉef-).

ŝipo — карабель; ŝipestro — капітан;
urbo — горад; urbestro — мэр, бурмістар;
cent — сто; centestro — сотнік;
estro — начальнік, шэф.

et[правіць]

Суфікс -et- абазначае памяньшэньне велічыні, ступені, якасьці. (Гл. -eg-).

vojo — шлях; vojeto — сьцяжынка;
ridi — сьмяяцца; rideti — усьміхацца;
knabino — дзяўчынка; knabineto — дзяўчо;
etfingro — мезенец;
eta — дробны, маленькі.

id[правіць]

Суфікс -id- абазначае дзіця, нашчадка.

koko — певень; kokido — кураня;
kato — кот; katido — кацяня;
reĝo — кароль; reĝido — каралевіч;
Latino — лацінская мова; latinida lingvo — раманская мова, якая паходзіць ад лаціны;
Rahvalodo — Рагвалод; Rahvalodidoj — Рагвалодавічы;
ido — дзіця, нашчадак.

ig[правіць]

Суфікс -ig- абазначае рабіць якім-небудзь, прымусіць рабіць. Тое, што стаіць перад суфіксам, паказвае вынік дзеяньня. (Гл. -iĝ-).

akra — востры; akrigi — вастрыць;
bela — прыгожы; beligi — упрыгожваць;
ridi — сьмяяцца; ridigi — сьмяшыць;
edzo — муж; edzigi — жаніць;
unu — адзін; unuigi — аб'яднаць;
sen vesto — бяз вопраткі; senvestigi — распрануць;
igi — прымусіць;
forigi — прыбраць, выдаліць;
troigi — перабольшваць.

[правіць]

Суфікс -iĝ- абазначае рабіцца або стаць якімсьці, пераход у новы стан. Тое, што стаіць перад суфіксам, паказвае вынік зьмены. (Гл. -ig-).

bela — прыгожы; beliĝi — папрыгажэць;
pala — бледны; paliĝi — пабляднець;
sidi — сядзець; sidiĝi — сесьці, садзіцца;
naski — нараджаць; naskiĝi — нарадзіцца;
komenci — пачынаць; komenciĝi — пачынацца;
en (la) lito — у ложку; enlitiĝi — пакласьціся спаць;
iĝi — зрабіцца;
aliĝi — далучыцца.

il[правіць]

Суфікс -il- азначае прылада, інструмант, сродак.

tranĉi — рэзаць; tranĉilo — нож;
flugi — лётаць; flugilo — крыло;
plugi — араць; plugilo — плуг;
sonori — зьвінець; sonorilo — званок, звон;
komputi — лічыць; komputilo — кампутар;
kuraci — лекаваць; kuracilo — лекі;
ilo — прылада, інструмант, сродак.

in[правіць]

Суфікс -in- абазначае істоту жаночага полу (Гл. vir-).

viro — мужчына; virino — жанчына;
koko — певень; kokino — курыца;
profesoro — прафэсар; profesorino — настаўніца;
fraŭlo — халасьцяк; fraŭlino — незамужняя жанчына;
ina — жаночы.

ind[правіць]

Суфікс -ind- абазначае які варты, заслугоўвае чагосьці. (Гл. -ebl-, -end-).

legi — чытаць; leginda — варты прачытаньня;
vidi — бачыць; vidinda — варты, каб на яго паглядзець;
miri — зьдзіўляцца; mirinda — дзіўны;
bedaŭri — шкадаваць; bedaŭrinde — шкада;
ridi — сьмяяцца; ridinda — сьмешны;
inda — варты.

ing[правіць]

Суфікс -ing- абазначае рэч, у якую нешта (часткова) ўстаўляюць. (Гл. -uj-, -uj-).

kandelo — сьвечка; kandelingo — падсьвечнік;
glavo — меч; glavingo — похвы;
fingro — палец; fingringo — напарстак.

ism[правіць]

Суфікс -ism- абазначае вучэньне, палітычная дактрына ці сыстэма, рэлігійная догма ці напрамак у навуцы, мастацтве.

Kristano — хрысьціянін; Kristanismo, Kristismo — хрысьціянства;
vegetara — вегетарыянскі; vegetarismo — вегетарыянства;
kapitalo — капітал; kapitalismo — капіталізм;
rusa lingvo — руская мова; rusismo — русізм.

ist[правіць]

Суфікс -ist- абазначае прафэсію ці занятак, альбо прыналежнасьць да якога-небудзь руху ці цячэньня.

kanti — сьпяваць; kantisto — сьпявак;
Esperanto — эспэранта; esperantisto — эспэрантыст;
kapitalo — капітал; kapitalisto — капіталіст;
komunismo — камунізм; komunisto, komunismano — камуніст.

nj[правіць]

Суфікс -nj- выкарыстоўваецца для ўтварэньня памяншальных жаночых імёнаў. Пры гэтым магчымае адкіданьне некалькіх літар на канцы корня.

patrino — маці; panjo — маманька;
Maria — Марыя; Manjo — Маня.

obl[правіць]

Суфікс -obl- ужываецца для стварэньня кратных лічэбнікаў.

dua — другі; duobla — двайны;
tri — тры; trioble — тройчы;
multe — шмат; multobligi — памножыць;
oble — памножаны на.

on[правіць]

Суфікс -on- ужываецца для стварэньня дробавых лічэбнікаў.

tri — тры; triono — траціна;
du — два; duone — напалову;
cent — сто; centono — сотая частка, адсотак;
one — падзелены на.

op[правіць]

Суфікс -op- ужываецца для стварэньня зборных лічэбнікаў.

du — два; duope — удваіх;
tri — тры; triopo — тройня;
ope — калектыўна, гуртом.

uj[правіць]

Суфікс -uj- мае тры значэньні:

  • ёмістасьць для чагосьці
mono — грошы; monujo — кашалёк, партманэтка;
pipro — перац; piprujo — перачніца;
  • расьліна па пладах
pomo — яблык; pomujo — яблыня;
rozo — ружа; rozujo — разарыюм, градка руж.

Каб адрозьніваць ад вазы, што зьмяшчае фрукты, ягады ці кветкі, часта ужываюць больш дакладныя словазлучэньні: pomarbo, rozbendo.

  • краіна па народу
Franco — француз; Francujo — Францыя;
patro — бацька; Patrujo — Бацькаўшчына.

Апошнім часам для ўтварэньня назвы краіны ўжываюць слова lando ці неафіцыйны суфікс -i-

Polujo, Polio, Pollando — Польшча.

ul[правіць]

Суфікс -ul- абазначае асобу, якая валодае якасьцю, паказанай у корані.

bela — прыгожы; belulo — прыгажун, belulino — прыгажуня;
antaŭ — перад; antaŭulo — папярэднік;
timi — баяцца; timulo — баязьлівец;
ĉi tie — тут; ĉi-tieulo — тутэйшы;
rampi — поўзаць; rampuloj — паўзуны;
ulo — пэрсона (не абавязкова мужчынскага полу).

um[правіць]

Суфікс -um- не мае акрэсьленага значэньня, ён прызначаны для стварэньня слоў, якія неяк зьвязаны з тым, што стаіць перад ім. Кожнае слова, утворанае пры дапамозе гэтага суфікса трэба вучыць асобна.

aero — паветра; aerumi — праветрываць;
folio — ліст; foliumi — гартаць;
kolo — шыя; kolumo — каўнер;
kruco — крыж; krucumi — укрыжаваць, расьпінаць;
mastro — гаспадар; mastrumi — гаспадарнічаць, mastrumo — гаспадарка;
dek — дзесяць; dekuma nombrosistemo — дзесятковая сыстэма зьлічэньня;
umi — рабіць нешта неакрэсьленае, дзіўнае, непрыстойнае. Займацца гэтым.