Эсперанта/Суфіксы

Суфіксы ў эспэранта служаць пашырэньню слоўніка, дазваляючы з адносна невялікай колькасьці слоў стварыць шмат новых.

aĉ

Суфікс -aĉ- паказвае дрэнную якасьць, зьняважлівыя ці пагардлівыя адносіны.

domo — дом; domaĉo — халупа;

ĉevalo — конь; ĉevalaĉo кляча;

aĉaĵo — брыдота.

ad

Суфікс -ad- паказвае паўторнасьць, працягласьць дзеяньня, а таксама ўтварае назвы дзеяньняў ад назоўных слоў.

viziti — наведаць; vizitadi — наведваць (неаднаразова);

pafo — стрэл; pafado — страляніна, стральба;

lerni — вучыць; lernado — вучоба;

broso — шчотка; brosado — дзеяньне чысьціць шчоткай;

ade — працягла, доўга.

aĵ

Суфікс -aĵ- — нешта канкрэтнае, абазначае рэч ці прадмэт, які мае ўласьцівасьці, якасьці або зроблены з матар'ялу, згаданага ў корані слова.

dolĉa — салодкі; dolĉaĵo — прысмак, ласунак;

nova — новы; novaĵo — навіна;

fino — канец; finaĵo — канчатак;

trinki — піць; trinkaĵo — напой;

konstruo — будова, будаваньне (дзеяньне); konstruaĵo — пабудова, будынак;

araneo — павук; araneaĵo — павуціньне;

ŝafo — баран; ŝafaĵo — бараніна;

aĵo — рэч, прадмет.

an

Суфікс -an- абазначае чальца нейкага калектыву, жыхара мясцовасьці, пасьлядоўніка ці прыхільніка.

ŝipo — карабель; ŝipano — чалавек, які працуе на караблі:

familio — сям'я; familiano — сямейнік;

Eŭropo — Эўропа; eŭropano — эўрапеец;

urbo — горад; urbano — гаражанін;

Kristo — Хрыстос; kristano — хрысьціянін;

ano — чалец.

ar

Суфікс -ar- паказвае сукупнасьць аднародных прадметаў.

vorto — слова; vortaro — слоўнік;

arbo — дрэва; arbaro — лес;

tendo — намёт; tendaro — летнік, намётавы лягер;

regi — кіраваць; registaro — урад (сукупнасьць урадоўцаў);

besto — жывёла; bestaro — статак, зграя;

aro — мноства, група, сукупнасьць.

ĉj

Суфікс -ĉj- выкарыстоўваецца для ўтварэньня памяншальных мужчынскіх імёнаў. Пры гэтым магчымае адкіданьне некалькіх літар на канцы корня.

Petro — Пётар — Pecĵo — Пеценька

patro — тата — paĉjo — татачка

ebl

Суфікс -ebl- абазначае магчымасьць ці прыдатнасьць. (Гл. -end-, -ind-).

manĝi — есьці; manĝebla — ядомы, прыдатны для ежы;

legi — чытаць; legebla — чытэльны;

kompreni — разумець; kompreneble — зразумела;

ebla — магчымы;

ebligi — умагчыміць.

ec

Суфікс -ec- паказвае на абстрактны стан, якасьць ці ўласьцівасьць.

bela — прыгожы; beleco — прыгажосьць;

juna — малады; juneco — маладосьць;

amiko — сябра; amikeco — сяброўства;

unu — адзін; unueco — адзінства;

alto — вышыня (фізычны велічыня); alteco — высокасьць (якасьць);

eco — уласьцівасьць, якасьць.

eg

Суфікс -eg- абазначае больш вялікую ступень, велічыню, уласьцівасьць. (Гл. -et-).

domo — дом; domego — даміна;

vento — вецер; ventego — бура;

granda — вялікі; grandega — агромністы;

rigi — сьмяяцца; ridegi — рагатаць;

ega — велізарны, гіганцкі.

ej

Суфікс -ej- паказвае на месца з пэўнай уласьцівасьцю ці прызначэньнем. (Гл. -ing-, -uj-).

lerni — вучыцца; lernejo — школа;

herbo — трава; herbejo — луг;

ĉevalo — конь; ĉevalejo — канюшня, стайня;

libera — вольны; malliberejo — вязьніца;

ejo — памяшканьне.

em

Суфікс -em- паказвае на схільнасьць ці звычку.

babili — балбатаць; babilema — балбатлівы;

postuli — патрабаваць; postulema — патрабавальны;

inventi — вынаходзіць; inventema — вынаходлівы;

gasto — госьць; gastema — гасьцінны;

la sama sekso — той жа пол; samseksema — гомасэксуальны;

emo — схільнасьць, прыхільнасьць, цяга.

end

Суфікс -end- абазначае неабходнасьць, абавязковасьць чаго-небудзь, тое што павінна быць зроблена. (Гл. -ebl-, -ind-).

pagi — плаціць; pagenda — такі, які павінны быць аплочаны;

legi — чытаць; legenda — такі, які павінны быць прачытаны;

enda — абавязковы.

er

Суфікс -er- абазначае дробную састаўную часьцінку чагосьці.

sablo — пясок; sablero — пясчынка;

polvo — пыл; polvero — пылінка;

pluvo — дождж; pluvero — кропля дажджу;

mono — грошы; monero — манэта;

ero — часьцінка.

estr

Суфікс -estr- — начальнік, кіраўнік. (Гл. ĉef-).

ŝipo — карабель; ŝipestro — капітан;

urbo — горад; urbestro — мэр, бурмістар;

cent — сто; centestro — сотнік;

estro — начальнік, шэф.

et

Суфікс -et- абазначае памяньшэньне велічыні, ступені, якасьці. (Гл. -eg-).

vojo — шлях; vojeto — сьцяжынка;

ridi — сьмяяцца; rideti — усьміхацца;

knabino — дзяўчынка; knabineto — дзяўчо;

etfingro — мезенец;

eta — дробны, маленькі.

id

Суфікс -id- абазначае дзіця, нашчадка.

koko — певень; kokido — кураня;

kato — кот; katido — кацяня;

reĝo — кароль; reĝido — каралевіч;

Latino — лацінская мова; latinida lingvo — раманская мова, якая паходзіць ад лаціны;

Rahvalodo — Рагвалод; Rahvalodidoj — Рагвалодавічы;

ido — дзіця, нашчадак.

ig

Суфікс -ig- абазначае рабіць якім-небудзь, прымусіць рабіць. Тое, што стаіць перад суфіксам, паказвае вынік дзеяньня. (Гл. -iĝ-).

akra — востры; akrigi — вастрыць;

bela — прыгожы; beligi — упрыгожваць;

ridi — сьмяяцца; ridigi — сьмяшыць;

edzo — муж; edzigi — жаніць;

unu — адзін; unuigi — аб'яднаць;

sen vesto — бяз вопраткі; senvestigi — распрануць;

igi — прымусіць;

forigi — прыбраць, выдаліць;

troigi — перабольшваць.

iĝ

Суфікс -iĝ- абазначае рабіцца або стаць якімсьці, пераход у новы стан. Тое, што стаіць перад суфіксам, паказвае вынік зьмены. (Гл. -ig-).

bela — прыгожы; beliĝi — папрыгажэць;

pala — бледны; paliĝi — пабляднець;

sidi — сядзець; sidiĝi — сесьці, садзіцца;

naski — нараджаць; naskiĝi — нарадзіцца;

komenci — пачынаць; komenciĝi — пачынацца;

en (la) lito — у ложку; enlitiĝi — пакласьціся спаць;

iĝi — зрабіцца;

aliĝi — далучыцца.

il

Суфікс -il- азначае прылада, інструмант, сродак.

tranĉi — рэзаць; tranĉilo — нож;

flugi — лётаць; flugilo — крыло;

plugi — араць; plugilo — плуг;

sonori — зьвінець; sonorilo — званок, звон;

komputi — лічыць; komputilo — камп’ютар;

kuraci — лекаваць; kuracilo — лекі;

ilo — прылада, інструмант, сродак.

in

Суфікс -in- абазначае істоту жаночага полу (Гл. vir-).

viro — мужчына; virino — жанчына;

koko — певень; kokino — курыца;

profesoro — прафэсар; profesorino — настаўніца;

fraŭlo — халасьцяк; fraŭlino — незамужняя жанчына;

ina — жаночы.

ind

Суфікс -ind- абазначае які варты, заслугоўвае чагосьці. (Гл. -ebl-, -end-).

legi — чытаць; leginda — варты прачытаньня;

vidi — бачыць; vidinda — варты, каб на яго паглядзець;

miri — зьдзіўляцца; mirinda — дзіўны;

bedaŭri — шкадаваць; bedaŭrinde — шкада;

ridi — сьмяяцца; ridinda — сьмешны;

inda — варты.

ing

Суфікс -ing- абазначае рэч, у якую нешта (часткова) ўстаўляюць. (Гл. -uj-, -uj-).

kandelo — сьвечка; kandelingo — падсьвечнік;

glavo — меч; glavingo — похвы;

fingro — палец; fingringo — напарстак.

ism

Суфікс -ism- абазначае вучэньне, палітычная дактрына ці сыстэма, рэлігійная догма ці напрамак у навуцы, мастацтве.

Kristano — хрысьціянін; Kristanismo, Kristismo — хрысьціянства;

vegetara — вегетарыянскі; vegetarismo — вегетарыянства;

kapitalo — капітал; kapitalismo — капіталізм;

rusa lingvo — руская мова; rusismo — русізм.

ist

Суфікс -ist- абазначае прафэсію ці занятак, альбо прыналежнасьць да якога-небудзь руху ці цячэньня.

kanti — сьпяваць; kantisto — сьпявак;

Esperanto — эспэранта; esperantisto — эспэрантыст;

kapitalo — капітал; kapitalisto — капіталіст;

komunismo — камунізм; komunisto, komunismano — камуніст.

nj

Суфікс -nj- выкарыстоўваецца для ўтварэньня памяншальных жаночых імёнаў. Пры гэтым магчымае адкіданьне некалькіх літар на канцы корня.

patrino — маці; panjo — маманька;

Maria — Марыя; Manjo — Маня.

obl

Суфікс -obl- ужываецца для стварэньня кратных лічэбнікаў.

dua — другі; duobla — двайны;

tri — тры; trioble — тройчы;

multe — шмат; multobligi — памножыць;

oble — памножаны на.

on

Суфікс -on- ужываецца для стварэньня дробавых лічэбнікаў.

tri — тры; triono — траціна;

du — два; duone — напалову;

cent — сто; centono — сотая частка, адсотак;

one — падзелены на.

op

Суфікс -op- ужываецца для стварэньня зборных лічэбнікаў.

du — два; duope — удваіх;

tri — тры; triopo — тройня;

ope — калектыўна, гуртом.

uj

Суфікс -uj- мае тры значэньні:

• ёмістасьць для чагосьці

mono — грошы; monujo — кашалёк, партманэтка;

pipro — перац; piprujo — перачніца;

• расьліна па пладах

pomo — яблык; pomujo — яблыня;

rozo — ружа; rozujo — разарыюм, градка руж.

Каб адрозьніваць ад вазы, што зьмяшчае фрукты, ягады ці кветкі, часта ужываюць больш дакладныя словазлучэньні: pomarbo, rozbendo.

• краіна па народу

Franco — француз; Francujo — Францыя;

patro — бацька; Patrujo — Бацькаўшчына.

Апошнім часам для ўтварэньня назвы краіны ўжываюць слова lando ці неафіцыйны суфікс -i-

Polujo, Polio, Pollando — Польшча.

ul

Суфікс -ul- абазначае асобу, якая валодае якасьцю, паказанай у корані.

bela — прыгожы; belulo — прыгажун, belulino — прыгажуня;

antaŭ — перад; antaŭulo — папярэднік;

timi — баяцца; timulo — баязьлівец;

ĉi tie — тут; ĉi-tieulo — тутэйшы;

rampi — поўзаць; rampuloj — паўзуны;

ulo — пэрсона (не абавязкова мужчынскага полу).

um

Суфікс -um- не мае акрэсьленага значэньня, ён прызначаны для стварэньня слоў, якія неяк зьвязаны з тым, што стаіць перад ім. Кожнае слова, утворанае пры дапамозе гэтага суфікса трэба вучыць асобна.

aero — паветра; aerumi — праветрываць;

folio — ліст; foliumi — гартаць;

kolo — шыя; kolumo — каўнер;

kruco — крыж; krucumi — укрыжаваць, расьпінаць;

mastro — гаспадар; mastrumi — гаспадарнічаць, mastrumo — гаспадарка;

dek — дзесяць; dekuma nombrosistemo — дзесятковая сыстэма зьлічэньня;

umi — рабіць нешта неакрэсьленае, дзіўнае, непрыстойнае. Займацца гэтым.