Вандроўкі па Польшчы, Расіі, Швэцыі і Даніі

Пераклад кнігі Вільяма Кокса (анг. William Coxe), «Travels into Poland, Russia, Sweden and Denmark», London, 1792.

Вандроўкі па Польшчы, Расіі, Швэцыі і Даніі, Вільям Кокс

Арыгінал па-ангельску на books.google.com

Калектыў перакладчыкаў — блогеры pozirk.org. Калі ласка, каардынуйце працу над перакладам з намі праз каментары да гэтай старонкі, а таксама пазначайце прычыны значных зьменаў у тэксьце. Дзякуй усім за дапамогу!

Уступ — ад перакладчыкаў (Візыт у Горадню, 13 жніўня 1792)

Мы ніколі не даведаемся, хто хадзіў на прыём да гарадзенскага доктара Заменгофа, чакаў у прыёмным пакоі за фіранкай, пакуль гэты сьмешны чалавек у акулярах марнаваў працоўныя гадзіны на формы дзеясловаў, прыдумляючы мову эсперанта ў кабінэце ля кляштара езуітаў, за рогам крывой вулачкі, што ішла ад Рынку да Гарадніцы.

Мы ніколі не пачуем, як званы гарадзенскай Фары Вітаўта клічуць людзей са старога места, з падолу, нават з занёманскай далёкай часткі — з нашай Палестыны — на божую імшу, не сустрэнем майстроў з вуліцы Гарбарскай, не пабачым шыльды на нашай мове «Саматужная майстэрня Міколы М.», бо нічога гэтага не існуе, і нават мапы і малюнкі мала што раскажуць.

Мае аднаклясьнікі бухаюць гарэлку «Советскій Союз» на той частцы наберажнай, якую калісьці называлі Stabula Regiae.

Мы ніколі не пройдзем па алеі экзатычных амэрыканскіх кветак, засаджанай адданым навукоўцам і настаўнікам Жылібэрам (цяпер там гарыць Вечны агонь і клеяць дзевак малыя гопнікі) — амаль увесь батанічны сад вывезьлі ў Вільню пасьля трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай.

Але я адкрываю старонку старой кнігі — і англічанін са сьмешным прозьвішчам Кокс распавядае пра сустрэчу з каралём Станіславам Аўгустам, які з болем пераказаў яму гісторыю расейскіх інтрыг падчас першага падзелу Польска-Літоўскай дзяржавы. Да другога падзелу яшчэ колькі гадоў, і Кокс пасьпее сустрэць усіх, хто імкнуўся зрабіць Горадню разьвітым і культурным горадам: брытанца запрашае на вячэру славуты батанік Жылібэр, а гарадзенскі адміністратар Тызэнгаўз таксама прыме яго пасьля мясовага сойміка ў сябе і запросіць на баль. Кокс акуратна ўсё занатуе і потым не без іроніі перакажа нам: і як пыхлівыя шляхціцы танчылі ў палацах і хваліліся шаблямі, і як прыгонныя рабочыя мануфактураў рабілі стрэльбы, сушылі воўну і рабілі ўпрыгажэньні зь ядвабу ў пераробленых стайнях-мануфактурах. Прыгонная праца надзвычай малаэфектыўная, адзначыць ён, але мясцовыя паны баяцца даваць рабочым волю, бо баяцца, каб кваліфікаваныя майстры не паўцякалі ад іх.

Мне ня так горка нават, што яшчэ адну з гэтых каралеўскіх стаень-мануфактур месяц таму зруйнавалі. Мне здаецца, калі я перагарну яшчэ старонку, Кокс пройдзе за наступны паварот па той вулачцы, і я яго вачыма ўбачу рог яшчэ аднаго дома, які ўжо два гады як зьнік у пыле і кроквы якога вывезьлі на ЗІЛе як паламаны шкілет рабочыя СБУ-2. Магчыма, англічанін нават зойдзе ў славутую карчму Галеча, магчыма — ня спыніцца і пашыбуе да палацу губэрнатара, або заглядзіцца на танцы надвячоркам каля якога шынка, дастане нататнік і аўтарытэтна напіша «танцы тут простыя, але ім не бракуе грацыі, і настрой у іх выключна прыемны», а побач з нататкай намалюе шляхціца… і паставіць дакладную дату: 13 жніўня 1792 году. 215 гадоў таму.

Пераклад разьдзелу пра візыт Кокса ў Горадню (першы пераклад на беларускую мову, наколькі мне вядома) чытайце ніжэй.

13 жніўня

Мы рана выехалі з Беластока і пасьля перасячэння дастаткова вялікага леса заехалі ў менш лясістую краіну, поўную збожжавымі і пашамі; мястэчкі і вёскі былі доўгімі і раскіданымі; усе пабудовы і нават царквы зроблены з дрэва; цэлыя натоўпы жабракоў акружылі наш экіпаж, а габрэі з’явіліся ў вельмі вялікай колькасьці. У чатыры гадзіны дня мы праехалі недагледжаныя прыгарады, населеныя аднымі габрэямі, і пераехалі цераз Нёман — шырокую, чыстую і мелкую раку, пасьля падняліся на высокі бераг і апынуліся ў Горадні, пабудаванай на ўзвышшы, якое ўздымаецца над ракой. Хаця Вільня з’яўляецца афіцыйнай сталіцай, усё ж такі Горадня ўважаецца за галоўны горад у Літве. Раней Літвой кіравалі яе ўласныя манархі — вялікія князі. З таго супрацьстаяння, якое звычайна існуе паміж сумежнымі дзяржавамі, дзьве нацыі былі ўцягнуты ў серыю бясконцых войнаў да 1386 году, калі Вялікі Князь Ягайла ажаніўся зь Ядвігай і перайшоў у хрысьціянскую рэлігію, узышоў на польскі трон і пачаў кіраваць адразу абедзьвюма краінамі.

Горадня — гэта вялікае места, хаця ў ім жыве ня больш за 3 тысячы хрысьціян, ня лічачы людзей, заангажаваных у працы на мануфактурах, і тысяча габрэяў. Па ўсім відаць, што горад знаходзіцца ў заняпадзе, бо складаецца зь неверагоднай сумесі няшчасных хацінаў, напаўразбураных будынкаў і руінаў палацаў з пышнымі брамамі — усё, што засталося ад былой раскошы. Нешматлікія будынкі ў добрым стане робяць кантраст яшчэ больш заўважным. Стары палац, у якім каралі пражывалі падчас знаходжання ў горадзе, стаіць на пясчаным узвышшы, якое рэзка ўздымаецца на беразе ракі: на тым месцы ўсё яшчэ існуюць рэшткі старадаўніх муроў. Насупраць гэтага ўзвышша стаіць новы палац, пабудаваны Аўгустам III, але ніколі не населеным. У ім знаходзяцца залі, дзе праводзяцца дзяржаўныя соймы — дакладней, будуць праводзіцца, калі яны яшчэ калі-небудзь адбудуцца ў Горадні. Згодна са спецыяльнай дамовай, Люблін, Пажуў (Parzow) ці Горадня, ці любы іншы вялікі горад, мусіў стаць месцам правядзеньня соймаў польскіх і літоўскіх прадстаўнікоў; але ў артыкулах Уніі было пазначана, што Варшава павінна стаць тым мейсцам, дзе збіраюцца прадстаўнікі двух народаў на сойм. У 1673 годзе было дазволена, каб кожны трэці сойм праводзіўся ў Горадні, і згодна з гэтым законам, першы нацыянальны сход быў праведзены тут у 1678 годзе Янам Сабескім. Але калі прыйшла чарга ізноў праводзіць сойм у Горадні, манарх прызначыў яго ў Варшаве: жыхары літоўскага княства жорстка выступалі супраць такога парушэння іх правоў, і іх прадстаўнікі, замест таго, каб збірацца ў Варшаве, дзе знаходзіўся кароль і сенат і папскі нунцый, прыехалі на сустрэчу ў Горадні і заснавалі свой уласны сойм. З мэтай прадухіліць грамадзянскую вайну, якую магло справакаваць такое падзяленне, пачаліся перамовы і хутка было пастаноўлена, што сойм 1673 году збярэцца ў Варшаве, але будзе названы Гарадзенскім соймам, і што маршалак сойма будзе літоўскім нунцыям. З тых часоў соймы час ад часу збіраліся ў Горадні да пачатку кіравання цяперашняга караля, калі соймы сталі зьбірацца выключна ў Варшаве. Гэтая інавацыя была моўчкі падтрымана жыхарамі Літвы, часткова з-за таго, што горад знаходзіўся далёка ад каралеўскага мейсца жыхарства, часткова — з улікам праблемаў, што патрэсьлі краіну. Горадня зараз — памежны горад па выніках расійскага падзелу Польшы. У кастрычніку 1784 году сойм ізноў сабраўся ў Горадні. У нас быў рэкамендацыйны ліст да Містэра Жылібэра, вельмі таленавітага французскага натураліста, які займае пасаду кіраўніка каледжа і батанічнага саду. Кароль Польшчы заснаваў Каралеўскую Мэдычную Акадэмію Літвы, у якой 10 студэнтаў навучаюцца мэдыцыне, і 20 — хірургіі. Усе яны забясьпечаныя жытлом і стыпендыямі на навучаньне за каралеўскі кошт. Батанічны сад, якога яшчэ не было ў 1776, у 1778, калі я зноў праязджаў праз горад, рабіў надзвычай добрае ўражаньне дзякуючы ўвазе і нагляду містэра Жылібэра. 1500 экзатычных расьлінаў, асабліва некалькі далікатных Амэрыканскіх расьлінаў, якія растуць у адкрытым грунце, буяюць надзвычай добра ў гэтым клімаце. Містэр Жылібэр паведаміў мне, што ён знайшоў 200 відаў расьлінаў у Літве, пра якія лічылася, што яны існуюць толькі ў Сібіры, Татарыі і Швэцыі, і што ў цэлым Княстве ён знайшоў 980 відаў, акрамя тых, якія распаўсюджаныя ў іншых краінах Эўропы. Ён нядаўна заснаваў малую калекцыю, якая збольшага складаецца з экспанатаў зь Літвы і якую ён выкарыстоўвае для дасьледаваньня натуральнай гісторыі княства: ён прапануе пачаць публікацыі на гэтую тэму з тома Flora Lithuanica, пасьля чаго будуць выдадзеныя апісаньні мінэралёгіі, насякомых, чацвераногіх, і птушак. Улічваючы дзіцячы ўзрост навуковай думкі пра натуральную гісторыю ў гэтай краіне, гэты плян патрабуе доўгатэрміновай працы і шмат настойлівасьці.

Жывёлы, якія бродзяць па бязмежных пушчах Літвы — гэта найперш мядзьведзь, воўк, лось, дзікі вол, рысь, бобр, расамаха і дзікі кот.

У Горадні я меў магчымасьць назіраць за самкай дзікага вала, магчыма, той самай чатырохногай жывёлы, апісанай Арыстоцелем і названай ім Bonafus, потым вядомага як Urus у каментарыях Цэзара, і пазней названага бізонам некаторымі натуралістамі. …

Палас (Pallas) паведамляе нам, што гэты від дзікага вала, які быў раней вельмі распаўсюджаны ў Эўропе, цяпер нідзе не захаваўся на кантыненце, акрамя лясоў Літвы, некаторых частак Карпацкіх гор, і магчыма Каўказу. Ён таксама пагаджаецца з Бусонам (Busson) у тым, што бізон або дзікі вол Амэрыкі — гэта толькі падвід тых жа жывёл, які змяніўся з-за клімату. …

Містэр Жылібэр паведаміў мне пра вялікую колькасьць жоўтага бурштыну, які часта знаходзяць у літоўскіх лясах і што магчыма прадуцэнтам яго з’яўляецца маленькая смалістая хвоя. …

Наступнай раніцай мы наведалі мануфактуры, заснаваныя каралём у 1776 годзе. Яны працавалі ў драўляных навесах, пабудаваных Аўгустам III для стайняў, якія былі пераробленыя ў часовыя працоўныя памяшканні і жылыя дамы для рабочых. Чакалася, што хутка цэлая ўстанова будзе перанесена ў Ласосна, вёску побач з Горадняй, дзе амаль скончаная будоўля выгодных пабудоваў, усталяваныя на грошы караля. Асноўная вытворчасьць — палатно, тканіна кшталту «камлот», бавоўна, карункі, шаўковыя панчохі, капелюшы, карункі, агнявая зброя, іголкі, карты, воск, экіпажы і г. д. Навакольныя сёлы пастаўляюць вялікую колькасьць поўсьці, лёну, пянькі, бабровага футра і воску для таго, каб забяспечыць прадпрыемствы, якія выкарыстоўваюць гэтую сыравіну; але шаўковая ніць, фарбы, жалеза, золата і срэбра для габеленаў, і тонкая ніць з Брусэля для карункаў, імпартуюцца. Гэтыя прадпрыемствы наймаюць да 3000 чалавек, уключаючы тых, што жывуць у суседніх вёсках — яны ткуць палатно. Семдзесят іншаземцаў кіруюць рознымі накірункамі вытворчасьці; астатнія — мясцовыя ўраджэнцы, якія належаць да ўладанняў караля. Вучні — дзеці польскіх сялян, якія добра апранутыя і харчуюцца там, да таго ж атрымліваюць маленькае грашовае забеспячэнне. Начальнікі скардзяцца, што нягледзячы на тое, што вучні харчуюцца і жывуць лепш чым іншыя сяляне, яны ня здольныя нейкім чынам інтэнсіфікаваць вучэбны працэс і падвысіць прадукцыйнасьць працы нічым акрамя сілы. І ня варта гэтаму дзівіцца, бо яны ўсё яшчэ знаходзяцца ў стане прыгону, залежнасьці, і баяцца, што могуць быць пазбаўленыя ўласнага заробка; бо часта здараецца, што тыя невялікія грошы, атрыманыя зь іх працы, бо іх бацькі вінныя заплаціць гэтыя грошы, каб сысьці з працы. Адзін з гэтых вучняў, больш праніклівы чым астатнія, паведаміў начальніку, які спрабаваў стымуляваць яе энтузіязм: «Якую выгоду я атрымаю, калі зраблю ўсё, як вы жадаеце? Нават калі я стану майстрам у гэтай прафэсіі, то застануся рабом, і праца будзе маёй, але прыбытак — панскім». Большасьць зь іх знаходзіцца ў стане сталай меланхоліі, і яны відавочна працуюць пад прымусам, а не добраахвотна. Як сродак да пазбаўлення ад гэтага зла была прапанова, каб пасьля акрэсьленага перыяду даваць свабоду тым, хто асабліва вылучаецца і заслугоўвае гэтага значнымі высілкамі. Але гэта гуманная прапанова была адхілена, таму што палічылі, што свабодныя людзі больш ня будуць працаваць і мануфактуры пазбавяцца сваіх лепшых рук. Хаця такая нязручнасьць магла мець мейсца, але ж падтрымка такога рэгулявання, магла б стварыць значна большую колькасьць здольных рамесьнікаў, чым колькасьць тых, хто насамрэч атрымае свабоду. Гэтыя прадпрыемствы знаходзяцца яшчэ ў стадыі фармаваньня, але яны даюць дадатковыя прычыны паважаць іх каралеўскага заснавальніка, асабліва дзеля таго, што ён надзяляе ім ўвагу нягледзячы на грамадзкі неспакой, які трэс яго трон апошні час.

У першы вечар нашага знаходжання ў Горадні польскі шляхціц, якому мы былі прадстаўлены містэрам Жылібэрам, запрасіў нас на вячэру зь вялікай адкрытасьцю і сардэчнасьцю. Пасьля гадзіны размовы ён прадаставіў нас сваёй жонцы і сыйшоў; пры гэтым ён не з’яўляўся больш цэлы вечар. Гэтая няўвага, якая кантраставала з ранейшай ветлівасьцю запрашэння спачатку выклікала ў нас здзіўленне; але пасьля мы даведаліся, што добрыя манеры кіравалі ім у абодвух выпадках. Запрасіўшы перад намі некалькіх польскіх спадароў, якія не размаўлялі на французскай мове і свабодна пілі, і ён справядліва падумаў, што мы са значна большай прыемнасьцю зможам правесьці гэты вечар у кампаніі ледзі. У выніку атрымалася вельмі прыемная вечарына за вячэрай; бо палякі вельмі жыццялюбівыя людзі, і жанчыны іх вельмі ветлівыя і выхаваныя.

Мы абедалі на наступны дзень зь віцэ-канцлерам Літвы графам Тызенгаўзам; гэта была імпрэза, прымеркаваная да будучага сойміку, які меў адбыцца ў Горадні з мэтай выбраць прадстаўнікоў на будучы вялікі сойм. За сталом было восемдзесят дваран, усе, за рэдкім выключэннем, у нацыянальных строях, галовы былі паголеныя згодна польскай модзе. Перад абедам яны віталіся зь віцэ-канцлерам зь вялікай павагай, некаторыя цалавалі ніз яго вопраткі, іншыя нахіляліся і цалавалі яго ногі. Увечары быў баль. Кампанія забаўляла сабе польскімі і англійскімі народнымі танцамі. Польскія танцы простыя, але ім не бракуе грацыі, і настрой у іх выключна прыемны: кампанія стаіць у парах, першы кавалер вядзе сваю партнэрку ўздоўж пакоя вельмі падобным да менуэта спосабам. Пасьля ён адпускае руку жанчыны, робіць маленькае кола і зноў паўтарае тыя ж самыя рухі да сканчэння. Другая пара пачынае, як толькі першая зробіць пару крокаў, і хутка ідзе за ёй такім чынам, каб усе пары нібыта плылі адна за адной адначасова. Палякі вельмі любяць гэты танец, хаця ў ім амаль няма разнастайнасьці — яны працягвалі рабіць гэта напрацягу паўгадзіны і часта паўтаралі яго падчас вечара. Інтэрвалы былі запоўнены англійскімі народнымі танцамі, якія яны выконвалі так жа па-майстэрску і з такім жа захапленнем. Элегантная вячэра, на якую былі запрошаны толькі выбраныя асобы, стала прыемным завяршэннем дня. Граф ветліва пераконваў нас, каб мы правялі яшчэ час у Горадні і запрасіў нас у свой дом, але паколькі мы імкнуліся як мага хутчэй трапіць у Пецярбург да пачатку зімы, мы адмовіліся ад яго запрашэння, якое ў любым іншым выпадку прынялі б з задавальненнем. Некаторыя прадстаўнікі гарадзенскай кампаніі аднак жа спрабавалі затрымаць нас, прымусіўшы працаўніка, які рамантаваў наш экіпаж, працаваць як мага павольней. І хаця мы заўважылі гэтыя захады, мы тым ня менш зрабілі выгляд, што нічога не было. Але каб не прычыняць нікому нязручнасьцяў, мы вырашылі з’ехаць уначы, не інфармуючы нікога. Мы накіроўваліся ў Вільню, але паколькі гэта быў час выбрання прадстаўнікоў на сойм, паштальён паведаміў нам, што з-за адсутнасьці коняў мы будзем некаторы час чакаць у нейкай няшчаснай вёсцы, таму мы зь вялікім расчараваннем былі вымушаны змяніць наш маршрут, хаця ўсе вельмі хацелі патрапіць у сталіцу Літвы.

15—18 жніўня

Працяг вандроўкі па Літоўскім Княстве

Колькасьць габрэяў.
Кепская якасьць дарог і недаступнасьць месцаў для начлегу.
Завяршэнне сойму ў Менску.
Скрайняя беднасьць мясцовых жыхароў.
Параўнаўчы погляд на польскіх і швайцарскіх сялянаў.
Заўвагі на тэму каўтуна (Plica Polonica).

У час нашага падарожжа па Літоўскім княстве нас ўразілі вялікія натоўпы габрэяў, якія, хаця і з’яўляюцца ў вялікай колькасьці ў кожнай частцы Польшчы, але, тут, здаецца, маюць свае галоўныя пасяленні тут, у гэтай частцы дзяржавы. Калі вы шукаеце перакладчыка, вам прыводзяць габрэя; калі вы прыходзіце ў карчму, то гаспадар — габрэй; калі вы хочаце знайсьці паштовых коняў, то габрэй іх знойдзе, і габрэй будзе імі кіраваць; калі вы купляеце нешта, то габрэй зноў вам дапаможа: гэта, напэўна, адзіная краіна ў Эўропе, дзе габрэі працуюць на зямлі, і мы часта бачылі іх занятымі сеяннем, жатвой, касьбой, і іншымі відамі работы.

Дарогі ў Літве цалкам закінутыя, ненашмат лепшыя за проста сьцежкі, якія кружляюць праз гушчары без найменшай прыкметы штучнага накірунку: яны часьцяком становяцца такімі вузкімі, што зь цяжкасьцю прапускаюць калёсы; іх пастаянна перакрываюць ствалы і пні дрэваў, і на дарозе бывае шмат пяску, ад чаго восем маленькіх коняў ледзве цягнулі нас наперад. Нам дапамагалі памочнікі кучара, якімі часта былі хлопчыкі дзесяці або дванаццаці гадоў, загартаваныя і суворыя, якія ехалі прамежкі 20 або нават 30 ангельскіх міляў без сядла, і апранутыя ўсяго ў кашулю і парткі. Масты цераз рачулкі і ручаі былі настолькі кволымі і такімі старымі, што здавалася, што яны маглі разбурыцца пад вагой павозкі, і мы сябе віншавалі з тым, што здолелі іх пераехаць без здарэнняў.

Некаторыя вандраўнікі заўважалі, што лясы, праз якія ляжаў наш шлях, [часта] запальваюцца ад маланак або іншых натуральных прычынаў, і гараць доўгі час. Мы спачатку лічылі гэта прадстаўленьне добраабгрунтаваным, бо бачылі шматлікія выпаленыя месцы. Як мы высветлілі, запытаўшы, сяляне мусяць здаваць панам пэўную колькасьць шкіпінару штогод, і для гэтага спальваюць стаячыя ствалы хвояў, і збіраюць жывіцу, калі яна цячэ па галінах. Мы бачылі няшмат дрэваў без адзнакаў агню на іх: некаторыя былі цалкам пачарнеўшымі, і амаль да залы спаленыя, некаторыя напалову, іншыя значна апаленыя, але яны ўсё ж працягвалі расьці.

15 жніўня. Пасьля 12 гадзінаў бесперапыннай вандроўкі мы прыбылі позна ўвечары ў Беліцу, што знаходзіцца ў 90 мілях ад Горадні, спадзяючыся ўжо з раніцы 17-га быць у Менску, дзе быў прызначаны соймік па выбары нунцыя. Мы спыніліся на кароткі час у Наваградку, які ўвесь пабудаваны з дрэва, за выключэннем двох ці трох напаўразбураных цэгляных будынкаў, жаночага манастыра езуітаў і некалькіх развальваючыхся муроў навокал невялікага ўзвышша, каранаванага рэшткамі старой цытадэлі. Каля Наваградка мы бачылі шмат узвышшаў, якія сяляне клічуць шведскімі магіламі. У гэтай частцы краіна была менш пясчанай, з багатай глебай, і больш разнастайнымі ўзвышшамі і далінамі: неабсяжныя прасторы лясоў часьцей перарываліся вёскамі і палямі, на якіх пасвіліся шматлікія статкі рагатай жывёлы. Па прыбыцці ў маленькую вёску Мір мы пачулі, што наш намер прыехаць у Менск да раніцы быў практычна нерэальны, нават калі б мы працягвалі ехаць усю ноч. Адлегласьць да Менску была дзесьці паміж 60 і 70 мілямі, ноч надзвычай цёмнай, дарога дрэннай; да таго ж нам паведамілі, што наперадзе нас чакаюць некалькі мастоў, якія цяжка праехаць нават удзень без адмысловых перасьцярогаў. Наша прага наведаць выбары нунцыя усё ж такі саступіла гэтым папярэджанням, асабістая бяспека была важнейшай за амбіцыі. Але Мір не занадта выклікаў жаданне застацца ў ім, бо галеча жыхароў адмаўляла саму магчымасьць нават самых звычайных выгодаў і харчавання; адзіным пазытыўным дадаткам было тое, што прынамсі тут не існавала небяспекі, звязанай з падарожжам, і найбольшым камфортам для нас было тое, што мы перадыхнулі ад дарожнай стомы.

Увечары 17 мы прыехалі ў Менск. У параўнаньні з надзвычай благімі ўмовамі нашага начлегу ў Міры, Менск падаўся нам узорам высокага густу й раскошы. Там мы жылі ў камфорце, які дагэтуль быў нам невядомы; акуратны, вымыты пакой з цаглянай падлогай, адсутнасьць скочак і мух, вялікая колькасьць чыстай саломы, добрага хлеба і свежага мяса. Начны сон аднавіў нашыя сілы, і мы накіраваліся ў сталовую залю Езуіцкага кляштару, дзе напярэдадні былі абраныя нунцыі. Спачатку мы не маглі патрапіць туды, пакуль не з’явіўся чалавек, які выглядаў важнай асобай, які запытаўся па-нямецку, зь якой краіны мы былі, і навошта з’явіліся. Мы адказалі, што мы — тры джэнтэльмены з Англіі, якія хацелі паглядзець усё, што варта ўвагі. Спадар выказаў здзіўленьне наконт прастаты нашага адзеньня, асабліва наконт адсутнасьці шабляў. «У Польшчы», — ён сказаў, — «кожны джэнтльмен носіць сваю шаблю як знак свайго рангу і ніколі не з’яўляецца на людзях без яе. Я прапаную вам пратрымлівацца гэтай традыцыі, пакуль вы вандруеце па гэтай краіне, калі вы хочаце, каб да вас ставіліся як да джэнтльменаў».Мы падзякавалі за параду і прайшлі ўсьлед за ім у сталовую залю. У залі мы знайшлі большасьць дэлегатаў сойму, якія ўжо не былі занятыя справамі дзяржаўнай важнасьці. Іншымі словамі, яны проста пілі, што з’яўляецца такой жа важнай часткай выбарчага працэсу ў Польшчы, як і ў Брытаніі. Адзін спадар, да якога ўсе ставіліся з павагай, быў заняты тым, што паднасіў келіхі выбарцам, якія стаялі ў розных кутах залі. Выбарцы краналі хлеб, кланяліся й пілі за здароў’е нунцыяў і адзін аднаго з адзнакай вялікай сур’ёзнасьці на тварах. Некаторыя з польскіх джэнтльменаў размаўлялі са мной на латыні — яны растлумачылі мне, што кожнае ваяводзтва падзяляецца на пэўную колькасьць раёнаў, і што кожны раён абірае двох нунцыяў.

Я спытаў, ці былі альтэрнатыва на выбарах і яны паведамілі мне, што 3 кандыдаты ўдзельнічалі. Калі я спытаў, ці належаў выбраны нунцый да партыі караля, яны адказалі мне, што «У дадзеным выпадку мы кіраваліся рэкамендацыяй караля». «Ваша рашэнне, — адказаў я — вельмі разумнае: ці ён не з’яўляецца добрым кіраўніком?» «Добрым кіраўніком!» — сказалі палякі. «Так, ён — найбольш бліскучы кароль, які калі-небудзь займаў трон.»

Менск — гэта вялікае места: дзве царквы, і кляштар, які належыць езуітам, пабудаваныя з цэглы, а астатнія будынкі, хаця і драўляныя, але маюць прыстойнейшы выгляд, чым большасьць будынкаў у краіне. Па вяртанні ў карчму, мы атрымалі запрашэнне на абед ад аднаго польскага графа: але паколькі надвор’е было падыходзячым, і наш экіпаж быў каля брамы, і ўсе рэчы былі падрыхтаваныя да імгненнага ад’езду, мы вырашылі адмовіцца ад магчымасьці увесялення дзеля магчымасьці паскорыць нашу вандроўку.

18 жніўня. Мы былі значна стомлены нашай вандроўкай ад Менска да Смалявіч, якія хаця і знаходзяцца ў 30 мілях, але з-за дрэнных дарог і нечаканых затрымак з’явіліся перад намі толькі праз 12 гадзінаў. Надвор’е было халоднае, дарогі — горшыя, чым звычайна, дзьмуў марозны вецер, і вечар быў незвычайна цемны. Мы ўжо не спадзяваліся дасягнуць месца прызначэння, калі гук адчыняючыхся брамаў і грукат калесаў нашага экіпажу па драўлянай падлозе не абвясьцілі прыбыццё. Скураныя занавескі экіпажа былі шчыльна зачынены супраць ветру і дажджу, таму мы не маглі ведаць, у якое месца мы трапілі. Пасьля высадкі мы апынуліся ў сярэдзіне вялікай адрыны, у дальнім канцы якой у вагні без коміна ляжалі дзве вялікія хвоі з усімі галінамі. Агмень быў акружаны некалькімі постацямі, у чорных робах, з даўгімі барадамі, якія перамешвалі нешта ў вялікім казане, падвешаным над агнём. Вера ў вядзьмарства, ці трохі забабонаў, калі б мы іх мелі, маглі б прадставіць усю гэтую кампанію як групу вядзьмакоў, якія удзельнічаць у нейкім таямнічым рытуале, але пасьля нядоўгага разгляду мы заўважылі, што гэта нашыя старыя сябры — габрэі, якія гатавалі вячэру.

Наступным ранкам мы рушылі далей, па нашаму звычаю, з раніцы, ня маючы аніякага жадання застацца ў гэтых хацінах, у якіх бруд і галеча ідуць побач, поўных паразітамі. Каля Барысава мы пераехалі Бярэзіну, якая памылкова была ўсталявана некаторымі географамі як сучасная мяжа паміж Расіяй і Польшчай, і зь іншага боку горада натыкнуліся на лагер 2000 расійскіх салдат, якія ішлі да Варшавы.

У Барысаве габрэі забяспечылі нас дзесяццю конямі і размясьцілі іх у два рады, шэсьць за намі і чатыры спераду. Насамрэч, патрабуецца вялікая вынаходлівасьць, каб правільна размеркаваць коней, таму вазніцы доўга размяркоўвалі іх, перасоўваючы коней згодна зь іх якасьцямі і станам здароўя. Нарэшце атрымалася камбінацыя, якая іх задаволіла, але ў выніку шырыня экіпажа з конямі атрымалася досыць вялікай. Добра ведаючы, што коні, звязаныя такім чынам, патрабуюць больш месца, чым могуць зьмясьціць польскія дарогі, мы спрабавалі пераканаць возніцаў размясьціць іх парамі, але тыя ўпёрліся і не жадалі слухаць нашых аргументаў. У выніку мы здолелі перасунуць толькі двух коняў, астатнія восем засталіся ў першапачатковым парадку. Такім чынам мы і працягнулі падарожжа, увесь час сутыкаючыся з перашкодамі на шляху праз дзікую мясцовасьць, якая настолькі зарасла лесам, што наша карэта ледзь праходзіла ў шырыню дарогі. У некаторых мейсцах мы былі вымушаны выпрагчы двух, а то і чатырох коней, часта прыходзілася вылазіць і дапамагаць прыбіраць з дарогі ўпалыя дрэвы, а потым ізноў шукаць дарогу праз амаль непраходны лес.

У некаторых частках леса мы назіралі памосты, якія былі прыбіты да дрэваў у 12 футах ад зямлі. На вялікіх ловах да гэтых памостаў дадаюцца лесвіцы дзеля таго, каб паляўнічыя, напаткаўшы мядзьведзя, маглі хутка забрацца на іх; мядзьведзь хаця і добры альпініст, але ня можа падняцца з нахіленых па бакох дадатковых дошак.

Мы былі радыя нарэшце дасягнуць Найцы і хаця спыніліся ў самай няшчаснай хаце з усіх, што бачылі за ўвесь час, былі вельмі задаволены. Адзінай рэччу з мэблі быў маленькі стол, а адзіным посудам — паламаны гліняны збан, у якім была прыгатаваная наша ежа. Ён жа выкарыстоўваўся як талерка. Мы з’елі нашу бедную ежу пад святлом лучыны, якая была воткнута ў шчыліну ў сьцяне і навісала над сталом. Гэтая лучына гарэла, калі гэта можна так назваць, толькі дзякуючы шкіпінару, якім была прапітана. Яна служыла нам замест свечкі, пра якую, відаць, ня чуў ніхто з гэтай вескі. Незвычайна, што нядбайны метад выкарыстання гэтых лучын ня надта часта прыводзіць да жахлівых наступстваў, хаця жыхары выкарыстоўваюць іх зь мінімальнай асьцярожнасьцю, якую мы назіралі, пры гэтым іскры часта падалі на салому, зь якой былі прыгатаваны нашы ложкі. Пры ўсім гэтым мы былі не ў стане абудзіць у іх хоць якую ступень асьцярожнасьці. Праз некаторы час, аднак жа, мы ўжо спакойна тушылі іскры, кожная зь якіх магла прывесьці да вялікага пажару, разумеючы абыякавасьць жыхароў. Справа дайшла да таго, што я пачаў вадзіць лучынай над кучай саломы, каб знайсьці нейкую дробязь, згубленую ў ей. Гэтая нядбайнасьць, якую я лёгка набыў у гэтым выпадку, пераканала мяне ў тым (калі я магу параўноўваць вялікія рэчы з малымі), што я здолеў бы жыць нават у падножжы гары Везувій не баючыся вывяржэння. Ці сядзець абыякавым з ураджэнцамі Канстантынопаля падчас спусташаючай чумы.

Немагчыма ўявіць, наколькі мала патрабуецца для жыцьця літоўскім сялянам! Іх калёсы робяцца без ужываньня жалеза. Вупраж і павады звычайна сплятаюцца з кары дрэваў або зь пераплеценых галінаў. Яны ня маюць іншых прыладаў акрамя сякеры, каб будаваць свае хаты, сваю мэблю і калёсы, іх вопратка — грубыя палатняная кашуля і нагавіцы, доўгае грубае паліто з грубай воўны, або накідка з авечай шкуры, круглы чорны капялюш з падкладкай з воўны, і чаравікі зробленыя з кары дрэваў. Іх хаты будуюцца са ствалоў дрэваў, пакладзеных адно на другое, і выглядаюць як кучы дрэва з драўлянымі стрэхамі. Наколькі гэта непадобна на швайцарскія катэджы, якія будуюцца з тых жа матэрыялаў! Але іх хаты ня больш адрозьніваюцца, чым іх манэры. Вялікая розьніца паміж швайцарскімі і польскімі сялянамі, у іх паводзінах і настроі, моцна адлюстроўвае кантраст паміж іх урадамі. Швайцарцы адкрытыя, маюць прамыя, грубаватыя манэры, але гатовыя служыць і дапамагаць вам; яны схіляюць зьлёгку галовы, або трохі сьцягваюць набок капялюш, калі ты праязджаеш побач, але чакаюць, што ім таксама адкажуць з адпаведнай ветлівасьцю, яны гатовыя раззлавацца з-за любой грубасьці, і іх не абразіш без адказнасьці за гэта. Зусім наадварот з польскімі сялянамі: яны надзвычай прыніжаныя ў тым, як яны выказваюць прыкметы павагі: яны схіляліся да зямлі, здымалі свае капелюшы або шапкі, трымаючы іх у руках да той пары, пакуль мы не схаваемся зь віду, спынялі свае калёсы пры першых поглядзе на нашу павозку. Іншымі словамі, іх усе паводзіны былі яўнымі сімптомамі найвышэйшай ступені прыслужлівасьці. І хаця свабоду праслаўляюць у Польшчы гэтак жа часта як і ў Швайцарыі, але наколькі па-рознаму адчуваецца яна ў гэтых дзьвюх краінах! У адной яна роўна распаўсюджаная, і дае спакой і шчасьце па ўсім грамадзтве; у другім выпадку, яна засяроджаная на жменьцы людзей, і ў рэчаіснасьці зьяўляецца найгоршым гатункам дэспатызму.

Падчас таго, як мы крочылі праз краіну, назіралі некалькіх чалавек са зблытанымі валасамі, што пайшло ад захворвання, названага Plica Polonica (каўтун — заўвага перакладчыка): гэта назва звязаная з Польшчай, хаця хвароба з’яўляецца вельмі частай і ў Вугоршчыне, Татарыі і некалькіх памежных нацыях, і выпадкі час ад часу з’яўляюцца ў розных краінах.

Па назіраннях доктара Веата (Vieat), вынаходлівага швайцарскага лекара, які доўга жыў у Польшчы і выдаў трактат на гэту тэму, Plica Polonica выцякае зь ядучай склізі, якая трапляе ў валасы, склейвае іх у адну масу. Сімптомы, больш ці менш моцныя, у залежнасьці ад канстытуцыі пацыента, гэта зуд, пухліны, язвы, болі ў галаве, слабасьць і г. д. Plica Polonica — гэта інфекцыйная хвароба, якая, як і праказа, усё яшчэ мае мейсца сярод людзей, якія ігнаруюць медыцыну, і не зважаюць на яе развіццё; але яна рэдка з’яўляецца ў тых краінах, дзе прынятыя неабходныя перасьцярогі. Інфекцыя верагодна не распаўсюджваецца сярод рускіх дзякуючы выкарыстанню лазні.

Крыніцы

Вандроўкі па Вялікім Княстве, частка І: Візыт у Гродна, 13 жніўня 1778 6 верасьня 2007, аўтар: Зьміцер Солтан