Эсперанта/Словаўтварэньне

Словаўтварэнне (vortfarado) — важная частка граматыкі любой мовы. У эсперанта словаўтварэнне грае надзвычай важную ролю. Каб зрабіць вывучэнне і ўжыванне мовы больш лёгкім, спіс базавых слоў у эсперанта — вельмі невялікі (у першай апублікаванай версіі было ўсяго каля 900 слоў). Але просты і багаты механізм словаўтварэння дае амаль неабмежаваныя магчымасці стварэння новых слоў. Словаўтварэнне ў эсперанта адбываецца:

• шляхам пераходу слова ў іншыя часціны мовы;
• словаскладаннем;
• пры дапамозе прыставак і суфіксаў.

Змена канчатку

Змяняючы канчатак слова атрымліваем новае слова — іншую часціну мовы:

praktiko — практыка

praktika — практычны (прыметнік)

praktike — практычна (вытворнае прыслоўе)

praktiki — практыкаваць (вытворны дзеяслоў)

Не заўжды гэта магчыма, не для кожнага слова можна ўтварыць усе магчымамыя часціны мовы. Напрыклад, libri — дзеяслоў ад слова «кніга», магчымыя значэнні: быць кнігаю, працаваць пры дапамозе кнігі. Тут трэба карыстацца здаровым глуздам.

Словаскладанне

Складанае слова мае дзве часткі: галоўны элемент, які дае агульны сэнс слову, і ўдакладняючая частка. Напрыклад, з асноўным элементам ŝip (карабель) можна ўтварыць наступныя камбінацыі:

vapor|ŝipo — карабель, які рухаецца ад пару, параход;

balen|ŝipo — карабель, які палюе на кітоў, кітабоец;

tren|ŝipo — карабель, які цягне іншыя караблі ці баржы, буксір;

aer|ŝipo — карабель, які рухаецца ў паветры, паветраны карабель.

Удакладняючы і галоўны элементы ў сваю чаргу могуць быць складанымі словамі:

submarŝipo — падводны карабель, субмарына;

ŝarĝvaporŝipo — грузавы параход.

Магчыма складаць камбінацыі з розных частак мовы:

dik|fingro — вялікі палец (тоўсты палец);

skrib|tablo — пісьмовы стол (стол каб пісаць);

pied|iri — ісці пешшу;

hel|ruĝa — ружовы.

Важнай асаблівасцю эсперанта з’яўляецца магчымасць ствараць камбінацыі не толькі з каранёў, але і з афіксаў, службовых слоў, лічэбнікаў і г. д.

jes (так): kapjeso — ківок галавой (у знак згоды), падтакванне;

mil (тысяча): jarmilo — тысяча гадоў, тысячагоддзе;

per (пры дапамозе): peri — пасярэднічаць;

sen (без), penso (думка): senpense — бяздумна.

Пры дапамозе афіксаў

Невялікая частка каранёў эсперанта называецца афіксы. Афіксы ўжываюцца пры словаўтварэнні. Тыя, якія ідуць перад коранем, называюцца прэфіксы ці прыстаўкі. Тыя, якія стаяць пасля кораня, называюцца постфіксы ці суфіксы. Пералік прыставак і суфіксаў, разам з іх тлумачэннямі і прыкладамі ўжывання змешчаны на асобных старонках:

• Прыстаўкі
• Суфіксы

Эсперанта — аглютынатыўная мова, то бок пры словаўтварэнні складаныя словы ўтвараюцца склейваннем каранёў, пры гэтым самі карані не змяняюцца. Але існуе два суфіксы, пры ўжыванні якіх частка кораня адразаецца. Гэта суфіксы -ĉj- і -nj-, якія ўтвараюць памяншальную форму для мужчынскіх і жаночых слоў, імён.

Petro — Пётар: Pecĵo — Пецька;

patro — тата: paĉjo — татка;

patrino — маці: panjo — мамка;

Mario — Марыя: Manjo — Маня.

Гэта вельмі рэдка ўжывальныя суфіксы.

З-за вельмі частага і актыўнага ўжывання словаскладання і афіксаў, часам сустракаюцца словы, якія выглядаюць, нібыта ўтвораныя пры дапамозе суфіксаў або якія магчыма неадназначна падзяліць на складнікі.

kolego — калега: kol|ego — вялікая шыя;

vojaĝo — падарожжа: voj|aĝo — узрост шляху;

lam|plumo — кульгавае пяро: lamp|lumo — святло лямпы.

Звычайна сапраўдны сэнс зразумелы з кантэкста і рэдка магчыма памыліцца. Такія неадназначнасці служаць добрым матэрыялам для слоўных гульняў, жартаў. Але часам яны ўскладняюць жыццё тым, хто пачынае вывучаць мову.