Эсперанта/Словаўтварэньне

Словаўтварэньне — важная частка граматыкі любой мовы. У эспэранта словаўтварэньне грае надзвычай важную ролю. Каб зрабіць вывучэньне і ўжываньне мовы больш лёгкім, сьпіс базавых слоў у эспэранта — вельмі невялікі (у першай апублікаванай вэрсіі было ўсяго каля 900 слоў). Але просты і багаты мэханізм словаўтварэньня дае амаль неабмежаваныя магчымасьці стварэньня новых слоў. Словаўтварэньне ў эспэранта адбываецца:

• шляхам пераходу слова ў іншыя часьціны мовы;
• словаскладаньнем;
• пры дапамозе прыставак і суфіксаў.

Зьмена канчатку

Зьмяняючы канчатак слова атрымліваем новае слова — іншую часьціну мовы:

praktiko — практыка

praktika — практычны

praktike — практычна

praktiki — практыкаваць

Не заўжды гэта магчыма, не для кожнага слова можна ўтварыць усе магчымамыя часьціны мовы. Напрыклад, libri — дзеяслоў ад слова «кніга», магчымыя значэньні: быць кнігаю, працаваць пры дапамозе кнігі. Тут трэба карыстацца здаровым глуздам.

Словаскладаньне

Складанае слова мае дзьве часткі: галоўны элемэнт, які дае агульны сэнс слову, і ўдакладняючая частка. Напрыклад, з асноўным элемэнтам ŝip (карабель) можна ўтварыць наступныя камбінацыі:

vapor|ŝipo — карабель, які рухаецца ад пару, параход;

balen|ŝipo — карабель, які палюе на кітоў, кітабоец;

tren|ŝipo — карабель, які цягне іншыя караблі ці баржы, буксір;

aer|ŝipo — карабель, які рухаецца ў паветры, паветраны карабель.

Удакладняючы і галоўны элемэнты ў сваю чаргу могуць быць складанымі словамі:

submarŝipo — падводны карабель, субмарына;

ŝarĝvaporŝipo — грузавы параход.

Магчыма складаць камбінацыі з розных частак мовы:

dik|fingro — вялікі палец (тоўсты палец);

skrib|tablo — пісьмовы стол (стол каб пісаць);

pied|iri — ісьці пешшу;

hel|ruĝa — ружовы.

Важнай асаблівасьцю эспэранта зьяўляецца магчымасьць ствараць камбінацыі ня толькі з каранёў, але і з афіксаў, службовых слоў, лічэбнікаў і г. д.

jes (так): kapjeso — ківок галавой (у знак згоды), падтакваньне;

mil (тысяча): jarmilo — тысяча гадоў, тысячагодзьдзе;

per (пры дапамозе): peri — пасярэднічаць;

sen (без), penso (думка): senpense — бяздумна.

Пры дапамозе афіксаў

Невялікая частка каранёў эспэранта называецца афіксы. Афіксы ўжываюцца пры словаўтварэньні. Тыя, якія ідуць перад корнем, называюцца прэфіксы ці прыстаўкі. Тыя, якія стаяць пасьля кораня, называюцца постфіксы ці суфіксы. Пералік прыставак і суфіксаў, разам зь іх тлумачэньнямі і прыкладамі ўжываньня зьмешчаны на асобных старонках:

• Прыстаўкі
• Суфіксы

Эспэранта — аглютынатыўная мова, то бок пры словаўтварэньні складаныя словы ўтвараюцца склейваньнем каранёў, пры гэтым самі карані не зьмяняюцца. Але існуе два суфіксы, пры ўжываньні якіх частка корня адразаецца. Гэта суфіксы -ĉj- і -nj-, якія ўтвараюць памяньшальную форму для мужчынскіх і жаночых слоў, імён.

Petro — Пётар: Pecĵo — Пецька;

patro — тата: paĉjo — татка;

patrino — маці: panjo — мамка;

Mario — Марыя: Manjo — Маня.

Гэта вельмі рэдка ўжывальныя суфіксы.

З-за вельмі частага і актыўнага ўжываньня словаскладаньня і афіксаў, часам сустракаюцца словы, якія выглядаюць, нібыта ўтвораныя пры дапамозе суфіксаў або якія магчыма неадназначна падзяліць на складнікі.

kolego — калега: kol|ego — вялікая шыя;

vojaĝo — падарожжа: voj|aĝo — узрост шляху;

lam|plumo — кульгавае пяро: lamp|lumo — сьвятло лямпы.

Звычайна сапраўдны сэнс зразумелы з кантэкста і рэдка магчыма памыліцца. Такія неадназначнасьці служаць добрым матар'ялам для слоўных гульняў, жартаў. Але часам яны ўскладняюць жыцьцё тым, хто пачынае вывучаць мову.